लेखक: प्रा. जवाहर मुथा
1820 मध्ये इंग्रज स्टर्लिंग याला ओरिसा राज्यातील भुवनेश्वर जवळ ‘हत्ती गुंफा ‘ चा शिलालेख सापडला .तो शिलालेख दोन हजार वर्षांपासून गायब होता.. एवढी उदासीनता इतिहासाकारांची कशी असेल? संविधान सभेने भारत देशाच्या नावाचा पहिला आधार म्हणून हत्ती गुंफाचा शिलालेख प्रमाण मानला आहे, जैन सम्राट खारवेल याचा काळ या साठी आवश्यक आहे.कारण हा शिलालेख त्याचा आहे.
मौर्य वंशाची शक्ती कमकुवत झाल्यामुळे, मगध साम्राज्यातील अनेक दुर्गम प्रदेश मौर्य सम्राटांच्या अधीनतेपासून मुक्त होऊ लागले, तेव्हा कलिंग देखील स्वतंत्र झाला होता. ओरिसातील भुवनेश्वर नावाच्या ठिकाणापासून तीन मैल अंतरावर उदयगिरी नावाची एक टेकडी आहे, त्याच्या एका गुहेत एक शिलालेख सापडला आहे, तो “हाथीगुंफा शिलालेख ” या नावाने प्रसिद्ध आहे. कलिंगराज खारवेलाने तो कोरला होता. त्यातील मजकूर, प्राकृत भाषा आणि ब्राह्मी लिपीत आहे आणि प्राचीन भारतीय इतिहासासात त्याला खूप महत्त्व आहे.यानुसार, कलिंगच्या स्वतंत्र राज्याचे राजे हे प्राचीन ‘ऐल राजवंश’ चेती किंवा चेदी क्षत्रिय होते. चेदी राजघराण्यात ‘महामेधवाहन’ नावाचा एक तेजस्वी राजा होता, त्याने मौर्यांच्या कमकुवतपणाचा फायदा घेऊन कलिंगात आपली स्वतंत्र सत्ता स्थापन केली. खारवेलाचा जन्म महामेधवाहनच्या तिसर्‍या पिढीत झाला. त्याची कथा हथिगुंफा शिलालेखात स्पष्टपणे नमूद आहे. खारवेल हा जैन धर्माचे अनुयायी होता आणि बहुधा त्याच्या काळात कलिंगच्या बहुसंख्य लोकांनीही वर्धमान महावीरांचा धर्म स्वीकारला होता. खारवेलाने जैन भिक्षूंच्या ध्यानासाठी सुमारे 113 गुहा बांधल्या.हत्तीगुंफाच्या शिलालेखानुसार खारावेलाच्या आयुष्यातील पहिली पंधरा वर्षे ज्ञानाच्या अभ्यासात गेली. या काळात त्याने धर्म, अर्थशास्त्र, शासन, चलन, कायदा, शस्त्र हाताळणी इत्यादी विषयांचे शिक्षण घेतले. वयाच्या पंधराव्या वर्षी त्याची मुकुटधारी राजकुमार पदावर नियुक्ती झाली आणि नऊ वर्षे हे पद भूषवल्यानंतर तो वयाच्या २४ व्या वर्षी कलिंगाच्या सिंहासनावर आरूढ झाला. राजा झाल्यावर त्याने ‘कलिंगाधिपती’ आणि ‘कलिंग चक्रवर्ती’ या पदव्या धारण केल्या. त्याच्या राज्याभिषेकाच्या दुसऱ्या वर्षी त्याने पश्चिमेकडे आक्रमण केले आणि राजा सातकर्णीकडे दुर्लक्ष करून त्याने कान्हवेना (कृष्णा नदी) काठावर वसलेल्या मुसिक शहरावर हल्ला केला. सातकर्णी हा सातवाहन राजा होता आणि त्याचे स्वतंत्र राज्य आंध्र प्रदेशात अस्तित्वात होते. मौर्यांच्या अधिपत्यातून मुक्त होऊन स्वतंत्र झालेल्या राज्यांपैकी आंध्र हेही एक राज्य होते. त्याच्या कारकिर्दीच्या चौथ्या वर्षी, खारवेलाने पुन्हा एकदा पश्चिमेकडे आक्रमण केले आणि भोजक आणि रथिक (राष्ट्रीय) यांना वश केले. भोजकांचे स्थान बेरार प्रांतात होते आणि आताच्या पूर्व खानदेश आणि अहमदनगरमधील रथिकांचे स्थान होते.रथिक-भोजक हे बहुधा अशाच क्षत्रिय कुळांचे होते, जसे की प्राचीन अंधक-वृष्णी, ज्यांचे स्वतःचे प्रजासत्ताक होते. या प्रजासत्ताकांनी बहुधा सातवाहनांची अधीनता स्वीकारली असावी.
आपल्या कारकिर्दीच्या आठव्या वर्षी खारवेलाने उत्तरेकडे विजयी कूच केली. उत्तरपथात पुढे सरकत त्याच्या सैन्याने बाराबर डोंगरात (गया जिल्हा) वसलेल्या गोरथगिरी किल्ल्यावर हल्ला केला आणि तो जिंकून तो राजगृहात पोहोचला. खारवेल ला या युद्धांमध्ये व्यस्त असताना, बॅक्ट्रियाचे यवन देखील भारतावर आक्रमण करत होते. भारताच्या पश्चिम भागाला वश करून तो मध्यवर्ती देशात पोहोचला. हत्तीगुंफाच्या मजकुरानुसार, खारवेलाच्या विजयाच्या वृत्ताने यवनराज भयभीत झाला आणि त्याने मध्यदेशावर हल्ला करण्याचा विचार सोडून दिला आणि मथुरेच्या दिशेने निघाला. खारवेलाला घाबरून मध्यदेशातून परत गेलेल्या या यवन राजाचे नाव दिमित (डेमेट्रियस) असे अनेक इतिहासकारांनी मांडले आहे. त्याच्या कारकिर्दीच्या अकराव्या वर्षी खारवेलाने दक्षिणेवर स्वारी केली आणि विजयाचा प्रवास करत तो तामिळ देशात पोहोचला. तेथे त्याने पिथुंडा (पिटुंद्र) जिंकले आणि त्याच्या राजाला खंडणी देण्यास भाग पाडले.हथिगुंफा शिलालेखात तामिळ देश संघ (राज्य संघ) वर खारवेलाचा पराभव आणि सध्याच्या आंध्र प्रदेशच्या विजयाचा उल्लेख आहे. त्याने मगधच्या राजाला त्याच्या पाया पडण्यास भाग पाडले आणि त्या काळातील पहिले जैन तीर्थंकर (ज्याला कलिंगजीन या नावाने प्रसिद्ध होते) भगवान ऋषभदेव यांची मूर्ती त्याने पाटलीपुत्रात नेलेल्या नंद कलिंगाकडून परत करण्यात आली. सम्राट खारावेलाने पुन्हा कलिंगहून परत आणली.जैन तीर्थंकराची मूर्ती परत आणण्यासाठी युद्धात निघालेला बहुधा पहिला आणि शेवटचा सम्राट, मूर्ती परत आणल्यानंतर भुवनेश्वरमध्ये एक विशाल मंदिर बांधले, ज्याचा उल्लेख एका मजकुरात आहे. ओरिसात सापडलेले ब्रह्मांड पुराण हस्तलिखित प्रत देखील आहे. खारवेल जैनधर्मी होता. त्याने जैन यतींकरिता विशाल आणि सुंदर इमारती बांधल्या, त्यांना उंची वस्त्रे अर्पण केली आणि त्यांच्या निर्वाहाची व्यवस्था केली. त्याने इतर धार्मिक पंथीयांनाही त्याच आदराने वागविले आणि त्यांच्या देवालयांची दुरुस्ती केली.खारवेलाच्या उदय उल्केप्रमाणे आकस्मिक झाला. त्याच्या पूर्वीच्या आणि नंतरच्या राजांविषयी फारशी माहिती उपलब्ध नाही.जैन धर्म आणि तत्वज्ञान अशाप्रकारे इसवी सनापूर्वी भारतात होते, हे दिसून येते. — प्रा. जवाहर मुथा
