4 एप्रिल 2023. महावीर जयंती निमित्त:
महावीर स्वामी हे जैन धर्माचे २४ वे तीर्थंकर होते. मानवी जीवनाच्या कल्याणासाठी त्यांनी पाच तत्त्वे सांगितली होती. महावीर स्वामींचा विश्वास होता की ज्याला ही तत्त्वे समजली त्याला जीवनाचा खरा उद्देश समजेल आणि त्याचे जीवन कोणत्याही परिस्थितीत सुखासमाधानाने पार होईल. स्वामी महावीर यांचे जीवनही याच तत्वांवर आधारित होते. महावीरांनी लोकांना समृद्ध जीवन जगण्यासाठी आणि मनःशांती मिळवण्यासाठी खालील पाच तत्त्वे सांगितली.
१) अहिंसा : महावीर हे अहिंसेचे कट्टर समर्थक होते. ते म्हणावयाचे की या जगात एक, दोन, तीन, चार आणि पाच इंद्रिये असलेले सर्व प्राणी जे आहेत,त्यांच्यावर हिंसा करू नका, त्यांना त्यांच्या मार्गावर जाण्यापासून रोखू नका. त्यांच्याबद्दल तुमच्या अंतःकरणात सहानुभूती ठेवा आणि त्यांचे रक्षण करा.
भगवान महावीरांनी दिलेली अहिंसेची सूक्ष्म व्याख्या इतरत्र दुर्मिळ आहे. त्यांनी माणसांना माणसांप्रती प्रेम आणि मैत्रीने जगण्याचा संदेश तर दिलाच पण माती, पाणी, अग्नी, वायू, वनस्पती, कीटक, प्राणी, पक्षी इत्यादींशी मैत्री आणि अहिंसक विचार करून जगण्याचा संदेश दिला होता. अडीच हजार वर्षांपूर्वी दिलेला हा संदेश आजवर कायम आहे.
२) सत्य: महावीर स्वामी म्हणावयाचे की, सत्य हेच खरे जीवन वादी तत्व आहे. जीवनात सत्याचा अवलंब करणारा ज्ञानी माणूस मृत्यूलाही ओलांडतो.एखाद्या गोष्टीचे किंवा कल्पनेचे सर्व पैलू जाणून घेणे आणि ते एकाच वेळी व्यक्त करणे अशक्य आहे. त्यामुळे आपल्या मतांचा आणि बाजूचा आग्रह धरण्याऐवजी आपण इतरांची मते आणि बाजू धीराने ऐकली पाहिजेत, हे शक्य आहे की इतर कोणत्या दृष्टिकोनातून इतरांचे विचारही खरे असतील, एकोपा प्रस्थापित होईल आणि मतभेद कमी होतील. भारतीय समाजाला आज या समरसतेची विशेष गरज आहे. हा बहुवचनवादी दृष्टिकोन आहे.
3) अचौर्य (अस्तेय): अचौर्य तत्त्वाचा अर्थ असा आहे की फक्त इतरांच्या वस्तू चोरू नयेत. म्हणजेच यातून चोरीचा अर्थ केवळ भौतिक वस्तूंची चोरी असाच नाही, तर इथे वाईट हेतूनेही चोरी असा अर्थ होतो. इतरांच्या यशाने तुम्ही विचलित झालात तरी तेही त्याच्या अंतर्गत येते.कोणी न दिलेली वस्तू घेणे म्हणजे चोरी, समांतर हिशेब ठेवणे, करचोरी, भेसळ, साठेबाजी, फसवणूक, सर्वच चोरी आहेत. निरोगी, शांतताप्रिय समाजव्यवस्थेसाठी अचौर्य आवश्यक आहे.
4) ब्रह्मचर्य: महावीर स्वामींनी ब्रह्मचर्य हे सर्वोत्तम तप मानले होते. ब्रह्मचर्य हे उत्तम तपस्या, नियम, ज्ञान, तत्त्वज्ञान, चारित्र्य, संयम आणि विनय यांचे मूळ आहे, असे ते म्हणत. ब्रह्मचारी विवाहाची संस्था ही भारतीय समाजाची खासियत आहे. या संस्थेच्या कमकुवतपणामुळे पाश्चिमात्य समाजातील विसंगती आणि विस्कळीत समाजव्यवस्था सर्वश्रुत आहे. आज संपूर्ण जग अनियंत्रित, अत्याधिक जीवनशैलीमुळे होणाऱ्या साथीच्या (एड्स) बद्दल चिंतेत आहे. महावीरांनी ऋषीमुनींना पूर्ण ब्रह्मचर्य पाळण्याचा उपदेश केला आणि गृहस्थांना पत्नी/पतीने पाणी पाजून घरगुती धर्माचे समाधानकारक पालन केले. जे ब्रह्मचर्याचे काटेकोरपणे पालन करतात, ते मोक्षमार्गाकडे वाटचाल करतात.
5) अपरिग्रह: महावीर स्वामी म्हणावयाचे की जो माणूस स्वतः सजीव किंवा निर्जीव वस्तू गोळा करतो, इतरांना असे संग्रह करायला लावतो किंवा इतरांनाही असे संग्रह करू देतो, तो कधीही दुःखातून मुक्त होऊ शकत नाही. जीवनाची नौका पार करावयाची असेल तर सजीव किंवा निर्जीव या दोन्ही गोष्टींशी असणारे संबंध जोडले जावे लागणार नाही.
भगवान महावीरांनी अपरिग्रहाला विशेष महत्त्व दिले होते.अपरिग्रहाचा अर्थ जीवनाच्या उदरनिर्वाहासाठी आवश्यक गोष्टी घेणे हा आहे. मानवजात त्याच्या सतत वाढणाऱ्या गरजांसाठी निसर्गाचे बिनदिक्कतपणे शोषण करीत आहे. निसर्गाशी योग्य वर्तनाचा धडा आपल्याला जैन परंपरेतून मिळतो.
भगवान महावीरांनी ‘अहिंसा परमो धर्म’चा शंख फुंकून देश आणि जगात ‘आत्मवत सर्व भूतेषु’ ही भावना जागृत केली. ‘जगा आणि जगू द्या’ म्हणजे सहअस्तित्व, अहिंसा आणि विविधतेचा नारा देणाऱ्या महावीर स्वामींची तत्त्वे जगातील अशांतता दूर करून शांतता प्रस्थापित करण्यास सक्षम आहेत.
भगवान महावीरांचे विचार हे कोणा एका वर्गाचे, जातीचे किंवा समाजाचे नसून सर्व सजीवांचे ,मानवांचे आहेत. भगवान महावीरांचे शब्द खोलवर समजून घेण्याचा प्रयत्न केला तर या काळातील प्रत्येक जीव सुखाने आणि शांततेने जगू शकतो.
आपण बदलले पाहिजे, आपला स्वभाव बदलला पाहिजे आणि आपण महावीर बनण्यासाठी प्रत्येक क्षणाची तयारी करणे आवश्यक आहे, तरच महावीर जयंती साजरी करणे सार्थक होईल.
आजच्या युगातील सर्व समस्यांपासून दूर राहण्यासाठी, मूल्यांची पुनर्स्थापना, जीवनात नैतिकतेचा समावेश, भोगवाद, साठेबाजी, हिंसाचार या सर्व समस्या टाळण्याचा भगवान महावीरांचा मार्ग हाच योग्य मार्ग आहे.
प्रा. जवाहर मुथा, अहमदनगर
